___________________
Summiere structuur-analyse van het rechtsgevoel als complexe modale anticipatie.
___________________
Geàrr-chunntas air structair faireachdainn a' cheartais mar ro-bhrath chasta mhodalach.
___________________
Our last example of the complex structure of modal anticipations is the modal meaning-figure of the feeling of justice (Rechtsgefühl). The feeling of justice is a modal anticipation in the meaning-structure of the psychical [sensory/feeling] law-sphere. The psychical aspect here anticipates the meaning-kernel of the legal sphere. This modal anticipation in the structure of feeling, however, cannot point forward directly to the latter, but only through the intermediary of the modal structures of all the intervening law-spheres.
Before the feeling-modus can deepen into legal feeling — which is something entirely different from the animal feeling of revenge, rigidly bound up with biotic stimuli, — the psychical aspect must have deepened to logical feeling. Then feeling anticipates analytical distinction, although not necessarily theoretical analysis, which fact will appear to be important in the sequel.
Animals can have no feeling of justice, if only for the reason that they lack the normative analytical function. The deepening of feeling into logical feeling, however, is not a sufficient foundation for the modal anticipation in the feeling of justice. Psychiatric science confirms the fact that logical feeling may have developed even to a striking degree of sharpness while the feeling for social intercourse, the feeling of justice and moral feeling are lacking (cf. the figure of 'moral insanity'). In modern man this may be a pathological phenomenon, it is nevertheless an indication that the feeling of justice has a very complicated
structure. Its complication would be quite inexplicable, if it is assumed that this anticipatory function starts directly from the structure of logical feeling.
In the first place it must be observed that the feeling of justice can only manifest itself in a psychical form which differentiates it clearly from the feeling of social intercourse, from aesthetic feeling, moral feeling and the feeling of faith. This occurs at an historical level of civilization that offers a sufficient foundation for the articulated distinction of social norms of intercourse, aesthetic norms, legal norms, moral norms, and norms of faith. Even among the highly cultured Greeks, beauty, justice and morals were an undifferentiated whole in the popular mind. The ϰαλοϰάγαϑον 'embodied' the Greek ideal of personal perfection. In primitive tribes a differentiated feeling of justice will be sought in vain; they have only an inarticulate tribal feeling of what is permissible and what is not. The psychical reaction upon every assault on the tribal order cannot be compared with the modern differentiated feeling of justice.
In a later context we shall revert to this very interesting state of affairs. For the present it should only be stated that the feeling-aspect must first be deepened in its anticipating the historical meaning of culture, if there is to be any question of a differentiated feeling of justice. It is impossible to disentangle the (essentially modern) feeling of justice from the cultural feeling of modern man. The feeling of justice, as a modal anticipation in the psychical aspect, is founded in the opening of the historical anticipation in the modal structure of feeling.
The low degree of differentiation in the axiological spheres of feeling at a primitive stage of culture.
Modern genetic psychology, which for the rest has by no means univocally delimited its scientific field of research, has thrown a strong light on the low degree of differentiation in the axiological [= pertaining to study of values] spheres of feeling at a primitive cultural level. It has also shown that at a higher cultural stage there is an increase in this differentiation. There is a very striking parallelism between the life of feeling in primitive man and that in the child.
With regard to a child's emotional life, the Hamburg Professor HEINZ WERNER (1) observes: 'The splitting up of the undifferentiated complexes of feeling into specifically different feelings, as KROH shows, is not yet finished at a child's entry into the Elementary School. The distinction between the evaluating feelings has not yet been accomplished: aesthetical, ethical, and with these also utilitarian moments of feeling are often woven into one complex unit. 'Not seldom do we observe in young children,' says KROH, 'a more or less complete identification of ethical and aesthetical values: 'hateful' and 'unjust', 'beautiful' and 'good' become identical notions. This view leads many children to look upon injustice as a kind of 'stain' (2).
___________________
(1) HEINZ WERNER, Einführung in die Enfwicklungspsychologie (2e Aufl., 1933) p. 71. [Introduction to Genetic Psychology]. For the rest I do not at all agree with the strongly constructive way in which this psychology sets to work with its schema of differentiation, and by which, in my opinion, it falsifies in particular primitive thought.
(2) KROH, Psychologie des Grundschulkindes, 1930, p. 248.
___________________
Of course, the anticipatory differentiation in the meaning-aspect of feeling at a higher cultural level must be sharply distinguished from the retrocipatory differentiation which is connected with the organic development in the biotic meaning-sphere. The primary error committed by every naturalistic theory of evolution is that it loses sight of this difference.
Genetic psychology has established that the axiological differentiation in human feeling is dependent on the stage of our cultural devclopment. This is a state of affairs which can no longer be denied after its detection. But it can only be correctly interpreted if we constantly bear in mind the cosmic order of time with regard to the psychical and the historical law-spheres as manifested in their modal meaning-structures. The theory of the modal-spheres lays a solid foundation for the investigations of special science by the analysis of these structures.
The feeling of justice pre-supposes a successive series of intermediate psychical anticipations, not only logical and historical feeling, briefly examined above, but also symbolic feeling, social feeling, economic feeling and aesthetical feeling. We shall not go into all this. For the present it may suffice to refer to the correlation with the retrocipatory structure of the legal meaning in which the previous analysis has shown the symbolic, social, economic and aesthetical analogies.
Some new complications in the anticipatory structure of the modal meaning-aspect. The normative anticipations do not refer to the merely retrocipatory structure of the anticipated aspect.
The meaning-analysis of the feeling of justice has revealed a new complication in the anticipatory modal structure of the law-sphere which in the present context immediately demands the closest attention.
When dealing with the analysis of the historical anticipation in the feeling of justice it must have struck the reader that this anticipation does not simply refer to the modal nucleus of the historical aspect in the context of its retrocipatory structure. It has rather appeared that the differentiated feeling of justice pre-supposes a higher stage of cultural development. This is to say, the historical anticipation appears to start from the anticipated modal meaning-structure of history which has already opened out its own anticipatory spheres.
The same thing holds good with regard to all the other anticipations in the modal aspect of feeling. And so we are confronted with a kind of complexity in the anticipatory structure of this law-sphere which seems to point in the direction of the boundless, the apeiron. The reason is that the historical-cultural aspect in its anticipatory spheres does not yield a resting-point either, but in its turn refers forward to the following anticipatory meaning-structures. And in the last law-sphere, the second terminal sphere of our temporal cosmos, viz. the sphere of faith, the insight into the entire anticipatory movement of meaning seems to be brought to a deadlock. No rest is to be found here for the dynamics of meaning. For, if the temporal aspect of faith were indeed the absolute zero-point of the anticipatory movement of meaning, the whole of the dynamics of meaning would come to a standstill within its own structure, and so cease to be meaning at all.
The unrest discovered in meaning as such, and in the modal structure of the normative anticipations in particular, does not suffer rigidity in time. The opening-process in the temporal diversity and coherence of meaning in its entirety now demands attention. Unless philosophic thought maintains its transcendental direction to religious self-reflexion, it cannot succeed in elucidating the profound problem that announces itself here.
Click image to enlarge
Summiere structuur-analyse van het rechtsgevoel als complexe modale anticipatie.
Als laatste illustratie van de verwikkelde structuur der modale anticipaties nemen wij de modale zinfiguur: het rechtsgevoel.
Het rechtsgevoel is een modale anticipatie in den functioneelen grondzin van den psychischen wetskring. De gevoelszin anticipeert in het rechtsgevoel op den zin des rechts.
Deze modale anticipatie van den gevoelszin kan echter niet rechtstreeks naar den juridischen zin vooruitwijzen, doch slechts door bemiddeling van de modale zin-structuur van alle tusschenliggende wetskringen. Alvorens de modale gevoelszin zich tot rechtsgevoel kan verdiepen - hetgeen geheel iets anders is dan het dierlijke wraakgevoel, dat veeleer star aan biotische prikkels hangt - moet de gevoelszin zich eerst tot logisch gevoel hebben verdiept, waardoor het gevoel anticipeert op de analytische onderscheiding, schoon geenszins noodzakelijk op de theoretische analyse, 't geen in 't vervolg van wezenlijk belang zal blijken te zijn.
Dierlijke wezens kunnen geen rechtsgevoel bezitten, reeds wijl hun de normatieve analytische functie ontbreekt.
Verdieping van den modalen gevoelszin tot logisch gevoel is echter geen afdoende fundeering voor de modale anticipatie in het rechtsgevoel.
De psychiatrische wetenschap bevestigt, dat het logisch gevoel zelfs in uitgesproken scherpte kan zijn ontwikkeld, terwijl toch het sociaal omgangsgevoel, het rechtsgevoel en het moreele gevoel ontbreken (vgl. de figuur der ‘moral insanity’). Dit moge bij den modernen mensch een pathologisch verschijnsel zijn, dit verschijnsel wijst er toch op, dat het rechtsgevoel een veel gecompliceerder modale zin-structuur bezit, dan uit een onmiddellijke aanknooping van deze anticipeerende functie bij de structuur van het logisch gevoel zou zijn te verstaan.
Allereerst valt op te merken, dat het rechtsgevoel zich in een, van het omgangs-gevoel, het schoonheidsgevoel, het moreel gevoel en geloofsgevoel duidelijk differentieerende, psychische gestalte eerst kan openbaren bij een historisch beschavingspeil, dat een voldoende fundament biedt voor de gearticuleerde onderscheiding van omgangsnormen, aesthetische normen, rechtsnormen, zedelijke normen en geloofsnormen. Nog bij de hoogontwikkelde Grieken zijn schoonheid, recht en moraal in het volksbewustzijn een ongedifferentieerde eenheid. In het ϰαλοϰάγαϑον is het Grieksche ideaal der persoonlijke volmaaktheid vervat. Bij primitieve stammen zal men tevergeefs een gedifferentieerd rechtsgevoel zoeken, doch slechts een ongearticuleerd verbandsgevoel van wat mag en niet mag aantreffen. De gevoelsreactie tegen iederen aanslag op de verbands-orde van den stam is met een modern gedifferentieerd rechtsgevoel niet te vergelijken. Wij komen op dezen uiterst belangwekkenden stand van zaken nog in een later verband terug. In dit verband constateeren wij slechts, dat de gevoelszin zich eerst in anticipatie op den historischen beschavingszin moet verdiepen, zal van een gedifferentieerd rechtsgevoel sprake kunnen zijn. Het is onmogelijk, het (in wezen moderne) rechtsgevoel los te maken van het beschavingsgevoel van den modernen mensch. Het rechtsgevoel is als modale anticipatie van den psychischen gevoelszin gefundeerd in de anticipatie van den genoemden zin op de moderne beschavingsontwikkeling.
De geringe differentieering van het gevoelsleven op primitief-cultuur-peil.
De moderne ontwikkelingspsychologie, die overigens haar wetenschappelijk gezichtsveld geenszins eenduidig heeft afgegrensd, heeft de geringe differentieering in de gevoelssfeer op primitief cultuurpeil en de toenemende differentieering in de gevoelssfeer bij hooger cultuur-ontwikkeling, in nauw contact met de ethnologische, onderzoekingen, scherp belicht.
Daarbij treft vooral sterk de parallellie tusschen het gevoelsleven van den primitieven mensch en van het kind. Ten aanzien van het laatste merkt de Hamburger hoogleeraar Prof. HEINZ WERNER (3) op: ‘Die Aufspaltung der undifferenzierten Gefühlszusammenhänge in spezifische Gefühle ist, wie KROH nachweist, beim Eintritt des Kindes in die Grundschule noch nicht vollendet. So ist z.B. die Absetzung der Wertgefühle gegeneinander nicht durchgeführt: ästhetische, ethische und mit ihnen utilitaristische Gefühlsmomente sind vielfach zu einer komplexen Einheit verwoben. “Nicht selten beobachtet man bei jüngeren Kindern” sagt KROH, “eine mehr oder weniger völlige Gleichsetzung des Ethischen mit dem Ästhetischen: “häszlich” und “unrecht”, “schön” und “gut” werden zu identischen Begriffen. Diese Auffassung trägt dazu bei, das vielen Kindern das Unrecht als eine Art “Schmutz” erscheint’.(4)
_______________________
(3) HEINZ WERNER Einführung in die Entwicklungspsychologie (2e Aufl. 1933) S. 71. Ik ga overigens volstrekt niet accoord met de sterk-constructieve wijze, waarop de ontwikkelingspsychologie met haar differentieeringsschema werkt, en waardoor zij m.i. met name den zin van het primitieve denken vervalscht!
(4) KROH Psychologie des Grundschulkindes 1930 S. 248.
_______________________
Uiteraard moet de anticipeerende differentieering in den gevoelszin op hooger cultuurpeil scherp worden onderscheiden van de retrocipeerende differentieering, welke met de organische ontwikkeling in den levenszin samenhangt.
Het is de primaire fout van alle naturalistische evolutietheorie, dat zij deze onderscheiding uit het oog verliest, gelijk de geheele voorstelling, als zou men met behulp van een biologische hypothese het ontstaan van ‘den mensch’ kunnen verklaren, van een primitief gemis aan zin-onderscheiding getuigt.
* * *
Wij voerden de resultaten der moderne ontwikkelingspsychologie op dit punt niet aan, om daarmede de kosmische tijdsorde tusschen den psychischen en den historischen wetskring te bewijzen.
Wie dit zou meenen, zou de theorie der wetskringen, die juist grondleggend voor alle vakwetenschappelijk denken is, grondig misverstaan. Wij kunnen alleen dit zeggen, dat de resultaten der ontwikkelingspsychologie op het punt van de afhankelijkheid der differentieering in het menschelijk gevoelsleven van den trap der beschavingsontwikkeling, slechts juist zijn te duiden, wanneer men de kosmische tijdsorde ten aanzien van den psychischen en den historischen wetskring, blijkend uit hun modale zin-structuren, in het oog houdt. De theorie der wetskringen is inderdaad grondleggend en richting-wijzend voor het vakwetenschappelijk onderzoek.
Dat het rechtsgevoel in zijn successieve fundeering in logisch gevoel en modern beschavingsgevoel ook een verdere fundeering in symbolisch gevoel, omgangsgevoel, economisch gevoel en harmonie-gevoel eischt, willen wij hier voorshands niet verder aantoonen, doch op dit punt voorloopig volstaan met het verwijzen naar de correlatieve retrocipeerende structuur van den modalen rechtszin, waarin wij de symbolische, sociale, economische en aesthetische analogieën reeds summier analyseerden.
Nieuwe complicatie in de anticipeerende structuur van den modalen zin. De normatieve anticipatie knoopt niet aan bij de bloot-retrocipeerende structuur van den geanticipeerden zin.
De zin-analyse van het rechtsgevoel heeft ons echter een nieuwe complicatie in de anticipeerende modale structuur van den wetskring ontdekt, die in het onderhavig verband van ons betoog onmiddellijk onze volle aandacht eischt.
Bij de ontleding van de historische anticipatie in het rechtsgevoel, moet het den lezer zijn opgevallen, dat deze anticipatie niet kortweg aanknoopt bij de retrocipeerende structuur van den modalen beschavingszin.
Ware dit laatste wel het geval, dan zou het niet duidelijk zijn, waarom wij het gedifferentieerde r e c h t s gevoel in de anticipatie op de hoogere beschavingsontwikkeling, in het hoogere beschavingsgevoel gefundeerd vonden.
De historische anticipatie knoopt dus blijkbaar aan bij de geanticipeerde modale zin-structuur van de historie, die zelve reeds haar anticipatiesferen ontplooid heeft.
En hetzelfde zal dan gelden voor alle latere anticipaties van den modalen gevoelszin.
Daarmede stuiten wij op een complexiteit in de, op de normatieve modale zinstructuren anticipeerende structuur van den wetskring, die in het grenzelooze schijnt heen te wijzen. Want de historische zin in anticipeerende gestalte biedt evenmin een rustpunt, doch wijst op zijn beurt vooruit naar volgende anticipeerende zinstructuren. En in den laatsten grenskring van onzen kosmos, den geloofskring, schijnt ons inzicht in deze geheele anticipeerende zinbeweging vast te loopeń. Rust kan de zin-dynamiek hier niet vinden, want als de tijdelijke geloofszin inderdaad het absolute rustpunt der heenwijzende zin-beweging ware, dan zou de geheele zin-dynamiek in zich zelve tot stilstand komen en daarmede ophouden zin-dynamiek te zijn.
De onrust, die wij in den zin als zoodanig en in de modale structuur der normatieve anticipaties inzonderheid ontdekten, laat geen verstarring in den tijd toe.
Het ontsluitingsproces in de tijdelijke zin-verscheidenheid en zin-samenhang vraagt als geheel onze aandacht en het wijsgeerig denken kan zonder zijn transcendentale gerichtheid op de religieuze zelf-bezinning inderdaad geen stap verder doen, om klaarheid in het hier opduikend machtig probleem te brengen.
Herman Dooyeweerd, New Critique of Theoretical Thought, Vol II/ Part I/ Chapt 2/§6 pp 176-180 [De Wijsbegeerte der Wetsidee Deel 2 §5 pp 121-125])
